Στην κοσμοπολίτικη μεσαιωνική πόλη της Μονεμβασιάς οι ναοί, ορθόδοξοι και καθολικοί, αποτελούσαν εκτός από τόπους λατρείας, σημείο συνάντησης των κατοίκων και δείγματα ακμής, αίγλης και πλούτου.
Αρχείο του 19ου αιώνα αναφέρει 33 εκκλησίες, από τις οποίες σήμερα σώζονται 26. Αρκετές είναι σε ερειπιώδη κατάσταση, άλλες είναι κρυμμένες σε αυλές και υπόγεια κατοικιών, ενώ λίγες είναι αυτές που λειτουργούν ακόμη ως εκκλησίες.
Από την μεγαλόπρεπη Αγία Σοφία στην κορυφή του βράχου, ως το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων σε φυσική κοιλότητα του βράχου, οι εκκλησίες προσθέτουν χρώμα και γραφικότητα στην έτσι κι αλλιώς μαγευτική καστροπολιτεία. Πρόκληση για τον επισκέπτη να τις εντοπίσει όλες, παράλειψη να μην επισκεφθεί τις σημαντικότερες!
Ναός Ελκομένου Χριστού
Τρίκλιτος καμαροσκέπαστος ναός με τρούλο στην κεντρική πλατεία της Κάτω Πόλης.
Κτίστηκε τον 6ο ή 7ο αιώνα, φτάνοντας στη σημερινή μορφή και μέγεθός του το 1697, μετά από διαδοχικές επισκευές.
Γιορτάζει τη Μεγάλη Πέμπτη και είναι η μοναδική εκκλησία που φέρει αυτό το όνομα, προερχόμενο από εικονογραφικό τύπο που παριστάνει τον Ιησού στην πορεία του προς το Γολγοθά.
Στο εσωτερικό του σώζονται δύο αυτοκρατορικοί θρόνοι και πολλές μεταβυζαντινές εικόνες.
Στη νοτιανατολική πλευρά του ναού, στο παλαιό παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη, φυλάσσεται η εικόνα της Σταύρωσης του β’ μισού του 14ου αιώνα, που θεωρείται αριστούργημα της Παλαιολόγειας τέχνης.
Η εικόνα εκλάπη το 1979 και βρισκόταν μέχρι το 2011 στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, οπότε και επέστρεψε πανηγυρικά στη Μονεμβασιά.
Η εκκλησία δεν μετατράπηκε ποτέ σε τζαμί από τους Τούρκους, ενώ σήμερα αποτελεί δημοφιλή τόπο τέλεσης γάμων και βαπτίσεων.
 |
 |
Παναγία Μυρτιδιώτισσα ή Κρητικιά
Μονόχωρος τρουλαίος ναός της περιόδου της Β Ενετοκρατίας (1690-1715).
Βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του οικισμού της Κάτω Πόλης, δίπλα στο ναό του Ελκόμενου Χριστού.
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση στο εσωτερικό του ναού φυλασσόταν η εικόνα της Παναγίας των Μυρτιδίων ή Μυρτιδιώτισσας, η λατρεία της οποίας συνδεόταν με τα γειτονικά Κύθηρα.
Ονομάζεται και Παναγία Κρητικιά, καθώς σχετίζεται με τη συνοικία των Κρητών προσφύγων της Μονεμβασιάς.
Στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του ναού, που ολοκληρώθηκαν το 2014, αποκαλύφθηκε η ύπαρξη γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά του ναού και δεξαμενής κάτω από το δάπεδό του.
Στην αψίδα του ιερού, βρέθηκαν σχέδια από γραφίτη, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν παράσταση καραβιού και αλόγου που καλπάζει. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο που κοσμεί το ναό αποτελείται από τμήματα του παλιού τέμπλου του Ναού του Ελκόμενου Χριστού, που μεταφέρθηκαν εκεί στις αρχές του 20ου αιώνα.
Παναγία Χρυσαφίτισσα
Οκταγωνικός τρουλαίος ναός που δεσπόζει στη μεγάλη Τάπια της Κάτω Πόλης. Κτίστηκε την περίοδο της Α’ Τουρκοκρατίας, πιθανώς στη θέση παλαιότερου ναού.
Η ίδρυση της εκκλησίας συνδέεται με την μετάσταση της εικόνας της Παναγίας από το χωριό Χρύσαφα, κοντά στη Σπάρτη.
Η εικόνα βρέθηκε με ανεξήγητο τρόπο στο ναό και από εκείνη τη μέρα στο σημείο αυτό αναβλύζει πόσιμο νερό.
Αργότερα εκεί χτίστηκε και το παρεκκλήσιο της Εύρεσης.
Η εικόνα είναι συνδεδεμένη με πολλά θαύματα και το νερό, που ονομάζεται “αγίασμα Χρυσαφιτίσσης” θεωρείται πως είναι ιαματικό.
Η μνήμη της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας γιορτάζεται μια εβδομάδα μετά την Κυριακή του Θωμά, με την εντυπωσιακή λιτανεία της εικόνας της στα καλντερίμια της πόλης.
Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός
Ναός της Β Ενετοκρατίας που δεν λειτούργησε ποτέ ως εκκλησία. Ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο.
Κατασκευάστηκε από τον μονεμβασίτη ιατροφιλόσοφο Ανδρέα Λικίνιο, όπως επιβεβαιώνει η επιγραφή και το οικόσημο της οικογενειάς του στο αέτωμα της εισόδου.
Επί Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε σαν οπλοθήκη και αργότερα, επί Καποδιστριακής διοίκησης, λειτούργησε ένα από τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Στο σχολείο, του οποίου η λειτουργία σταμάτησε το 1970, φοίτησε και ο Γιάννης Ρίτσος.
Ο ναός σήμερα στεγάζει εκθέσεις, συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις.
Ναός Αγίας Σοφίας στην Άνω Πόλη
Πρόκειται για το σημαντικότερο μνημείο της Μονεμβασιάς. Κτισμένη το 12ο αιώνα, δεσπόζει στη βόρεια πλευρά του απόκρημνου βράχου.
Ανήκει στον τύπου του σύνθετου ή ηπειρώτικου οκταγωνικού και παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το καθολικό της Μονής Δαφνίου και τον Όσιο Λουκά. Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού ανάγεται στον 12ο και 13ο αι.
Ο Ναός ήταν αφιερωμένος αρχικά στην Παναγία Οδηγήτρια και μετονομάστηκε σε Αγία Σοφία μετά τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους, καθώς θεωρήθηκε πιστό αντίγραφο του ομώνυμου ναού της Κωνσταντινούπολης.
Στη μεγάλη διάρκεια της ζωής του ναού υπέστη πολλές επισκευές και μετατροπές.
Οι Οθωμανοί το μετέτρεψαν σε τζαμί προσθέτοντας μιχράμπ και μιναρέ στη νότια πλευρά, ενώ την εποχή της Ενετοκρατίας, όταν προστέθηκε ο διώροφος εξωνάρθηκας, λειτούργησε ως καθολικό μονής αφιερωμένα στη Madonna del Carmine. Το 1958 το μνημείο αναστηλώθηκε από τον Ευστάθιο Στίκα, ενώ σήμερα εκτελούνται εργασίες στερέωσης και αποκατάστασής του, ώστε να είναι πάλι επισκέψιμο για το κοινό.
*Ευχαριστούμε την κ. Έφη Αναγνωπούλου για την πολύτιμη βοήθεια της