Κατά την περιήγηση του το 160 μ.Χ. στη Λακωνία, ο Παυσανίας αναφέρει ότι απέναντι από την Επίδαυρο Λιμηρά, υπήρχε μια «άκρα, καλούμενη Μινώα», η οποία προεξείχε προς τη θάλασσα.
Η χρήση της λέξης Μινώα, η οποία έχει ταυτιστεί με το βράχο όπου αναπτύχθηκε αργότερα η πόλη της Μονεμβασιάς, υποδηλώνει ότι πάνω σε αυτόν υπήρχε μια λιμενική εγκατάσταση από αρχαιότερη εποχή.
Η ύπαρξη κάποιου είδους λιμανιού πάνω στο βράχο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι εκεί υπήρχε και αξιόλογος οικισμός, καθώς θεωρείται βέβαιο πως ο Παυσανίας θα τον είχε αναφέρει.
Η μορφή του βράχου που αντίκρισε ο Παυσανίας (αλλά και ο γεωγράφος Στράβων έναν αιώνα νωρίτερα, τον 1ο αιώνα μ.Χ.) δεν διέφερε και πολύ από αυτήν που γνωρίζουμε και βλέπουμε σήμερα.
Στα γραπτά του ο Παυσανίας δεν κάνει λόγο για νησί, γεγονός που σημαίνει ότι ο βράχος πρέπει να ήταν συνδεδεμένος και τότε με κάποιον τρόπο με τη στεριά.
Αν και είναι πιθανό κάποιος οικισμός να δημιουργήθηκε πάνω στο βράχο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν και μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη και «άνοιξαν» νέοι θαλάσσιοι δρόμοι, η αρχή της ιστορίας της Μονεμβασιάς φέρεται να αρχίζει στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. από τους κατοίκους της Λακεδαιμονίας, της «συνέχειας» δηλαδή της άλλοτε κραταιάς και ξακουστής Σπάρτης.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα επικράτησε η άποψη πως η Μονεμβασιά ιδρύθηκε από τους κατοίκους της Λακεδαιμονίας, όταν αυτοί και υπό καθεστώς πανικού λόγω της επιδρομής των Σλάβων το 587 – 588 μ.Χ. εγκατέλειψαν τα πάτρια εδάφη και υπό την ηγεσία του επισκόπου τους βρήκαν καταφύγιο στον βράχο, όπου και δημιούργησαν τη νέα πόλη.
Ωστόσο, η θεωρία αυτή αμφισβητείται έντονα ιδίως βάσει και των αποδείξεων που προσφέρει η αρχαιολογική έρευνα, όχι τόσο για το ποιοι και το πότε ίδρυσαν τη Μονεμβασιά αλλά για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε η νέα πόλη.
Η ένσταση κυρίως εδράζεται στην εγκατάλειψη της Λακεδαιμονίας υπό καθεστώς πανικού.
Συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι η μετεγκατάσταση του πληθυσμού από τη Λακεδαιμονία στη Μονεμβασιά δεν έγινε το συγκεκριμένο έτος 587 – 588 αλλά άρχισε αρκετά νωρίτερα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού.
Η μετακίνηση του πληθυσμού μιας ολόκληρης πόλης με όλον τον πληθυσμό της σε νέες θέσεις, οι οποίες ήταν καλύτερα οχυρωμένες είτε λόγω Φύσης είτε λόγω κατασκευής, αποδίδεται στο πλαίσιο της στρατηγικής επανεγκατάστασης πληθυσμών που ακολουθήθηκε ευρέως κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Ιουστινιανού προκειμένου να αντιμετωπιστούν πιο αποτελεσματικά οι επιδρομές βαρβάρων.
Επί Ιουστινιανού οι μετακινήσεις πόλεων γίνονταν προληπτικά και δεν ήταν το επακόλουθο καταστροφικών επιδρομών.
Ενδεικτικό άλλωστε αυτής της οργανωμένης μετεγκατάστασης ήταν ότι μέρος του πληθυσμού της Λακεδαιμονίας εγκαταστάθηκε στο Γύθειο αλλά και στον Πάρνωνα για την φύλαξη των ορεινών διαβάσεων.
Τα στοιχεία από τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν την εγκατάσταση πληθυσμού στον βράχο προς τα τέλη του ΣΤ’αιώνα, στην εποχή στην οποία έχει χρονολογηθεί και η πρώτη φάση της βασιλικής του Ελκόμενου Χριστού στην Κάτω Πόλη.
Η μετεγκατάσταση από τη Λακεδαιμονία στη Μονεμβασιά άρχισε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού ενώ το πιθανότερο είναι ότι χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να ολοκληρωθεί.
Μάλιστα, τα στοιχεία συνηγορούν ότι η εγκατάσταση έγινε βάσει ενός μακροχρόνιου σχεδιασμού, οικοδομικών εργασιών μεγάλης κλίμακας, μακρών προετοιμασιών για την οργανωμένη μετεγκατάσταση.
Άρα η ίδρυση της Μονεμβασιάς έγινε από τους κατοίκους της Λακεδαιμονίας, οι οποίοι στο πλαίσιο του οικιστικού σχεδιασμού της περιόδου του Ιουστινιανού και προκειμένου να αποφύγουν τις βαρβαρικές επιδρομές, αναζήτησαν μια καλύτερα προστατευμένη τοποθεσία, η οποία άλλωστε ανταποκρινόταν και στις ανάγκες που δημιουργούνταν πλέον και από τη μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Ρώμη προς τη Κωνσταντινούπολη τον Δ’αιώνα μ.Χ.
(το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία και πληροφορίες από το βιβλίο «Μονεμβασιά, μια Βυζαντινή Πόλις Κράτος» της Χάρις Α. Καλλιγά, εκδ. Ποταμός)