Στα βήματα του Παυσανία
Ο Παυσανίας ήταν Έλληνας Μικρασιάτης περιηγητής που έζησε στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα μ.Χ. Είναι διάσημος για το Ελλάδος περιήγησις, ένα εκτενές έργο που περιγράφει την αρχαία Ελλάδα με μαρτυρίες από πρώτο χέρι και αποτελεί σοβαρό σημείο σύνδεσης μεταξύ της κλασικής φιλολογίας και της σύγχρονης αρχαιολογίας.
Η Ελλάδος περιήγησις έχει τη μορφή περιήγησης στην Πελοπόννησο και σε ένα τμήμα της βόρειας Ελλάδας. Το έργο χωρίζεται σε 10 βιβλία από τα οποία το τρίτο ονομάζεται «Λακωνικά».
Κατά την περιήγηση του στην περιοχή του σημερινού Δήμου Μονεμβασίας, ο Παυσανίας αναφέρεται σε θέσεις και μνημεία, σημάδια των οποίων ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να αναγνωρίσει ακόμη και σήμερα, 1.900 περίπου χρόνια μετά.
Η περιήγησή του στην περιοχή ξεκινά από τον Ασωπό, μέσα στον οποίο αναφέρει πως υπήρχε ναός Ρωμαίων Αυτοκρατόρων καθώς και ερείπια της πόλης που ονομαζόταν Κυπαρισσία. Αρχαία λείψανα αυτών των πόλεων μπορεί σήμερα ο επισκέπτης να δει στην ακτή νότια της Πλύτρας, στην θέση Κόκκινες. Εντυπωσιακή για τον επισκέπτη είναι και η εξερεύνηση βυθισμένων ερειπίων, κολυμπώντας σε ελάχιστη απόσταση από την ακτή. Στο σημείο εκείνο επιτρέπεται η ελεύθερη κατάδυση μόνο με απλή μάσκα και αναπνευστήρα.
Αναφορά γίνεται και στο Ασκληπιείο του Υπερτελεάτα Απόλλωνα. Η θέση του εντοπίζεται στο σημερινό Φοινίκι, όπου έχουν βρεθεί επιγραφές, ενώ διακρίνονται ερείπια ακόμη και σήμερα. Το συγκεκριμένο ιερό αποτελούσε λατρευτικό κέντρο του κοινού των Ελευθερολακώνων.
Κατευθυνόμενος νοτιoανατολικά, ο Παυσανίας αναφέρει το ακρωτήρι «Όνου Γνάθος». Πρόκειται για τη σημερινή Ελαφόνησο, η οποία τότε ήταν ενωμένη με την απέναντι ακτή.
Στο εσωτερικό του ακρωτηρίου αναφέρεται η ύπαρξη της πόλης των «Βοιών». Κατά τον Παυσανία, η πόλη ιδρύθηκε από τον Βοία ο οποίος συγκέντρωσε πληθυσμό από τις πόλεις Ήτις, Αφροδισιάς και Σίδη. Μάλιστα περιγράφει πως η ακριβής τοποθεσία της πόλης προέκυψε όταν οι κάτοικοι των παραπάνω πόλεων, αφού αποβιβάστηκαν στην ξηρά, ακολούθησαν ένα λαγό, σημάδι της θεάς Άρτεμης. Ο λαγός τρύπωσε σε μια μυρτιά και εκεί χτίστηκε η πόλη των Βοιών που δεν είναι άλλη από την σημερινή Νεάπολη. Δυστυχώς σήμερα δεν είναι εμφανή στον επισκέπτη τα σημάδια της αρχαίας πόλης.
Στη συνέχεια ο διάσημος περιηγητής αναφέρεται στο νησί των Κυθήρων και το επίνειό του, τη Σκάνδεια, λείψανα της οποίας εντοπίζονται στη σημερινή Παλαιόπολη των Κυθήρων.
Κατά τον περίπλου του Μαλέα, ο Παυσανίας συναντά δύο ιερά, το Νυμφαίο, το οποίο είναι αφιερωμένο στον Ποσειδώνα, και το Επιδήλιο, το οποίο είναι αφιερωμένο στον Απόλλωνα. Μάλιστα η ονομασία Επιδήλιο, προέκυψε από το ξόανο του Απόλλωνα που ξέβρασε η θάλασσα στο σημείο εκείνο. Το ξόανο προερχόταν από τη Δήλο και το έριξαν στη θάλασσα οι βάρβαροι του Μιθριδάτη κατά την καταστροφή του νησιού. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, το Επιδήλιο βρισκόταν κοντά στη θέση του σημερινού Αγ. Φωκά, όπου σήμερα παρατηρούνται ερείπια κοντά στην ακτή.
Συνεχίζοντας τον περίπλου ο Παυσανίας αφήνει την περιοχή των Βοιών και εισέρχεται στην Επίδαυρο Λιμηρά. Ερείπια της είναι εμφανή σήμερα στην περιοχή της Παλιάς Μονεμβάσιας στην παραλία του χωριού Αγ. Ιωάννης. Εμφανής είναι και μια μικρή λίμνη νότια της Επιδαύρου Λιμηράς, η οποία κατά τους μελετητές ταυτίζεται με την Ινώ που αναφέρει ο περιηγητής.
Η «Άκρα Μινώα» της αρχαιότητας ταυτίζεται με την περιοχή της σημερινής Μονεμβασίας. Όπως αναφέρει ο Παυσανίας, ο γιαλός της είχε βότσαλα με σχήματα και χρώματα ομορφότερα από όλους τους άλλους γιαλούς. Ο σύγχρονος ταξιδιώτης περιδιαβαίνοντας τα σοκάκια της καστροπολιτείας δεν μπορεί παρά να νιώσει την αύρα της μακραίωνης ιστορίας αυτού του τόπου.
Η περιήγηση συνεχίζεται με τον αρχαίο Ζάρακα, μία ακόμη πόλη του κοινού των Ελευθερολακώνων, τον οποίο ο Παυσανίας χαρακτηρίζει «ευλίμενον χωρίον». Μόλις ο επισκέπτης προσεγγίσει το λιμάνι του Γέρακα με το μοναδικό φιόρδ, καταλαβαίνει αμέσως πως πρόκειται για τον ίδιο τόπο. Ανηφορίζοντας αριστερά από την είσοδο του οικισμού, θαυμάζει τη θέα που αντίκρισε και ο Παυσανίας περίπου δύο χιλιετίες πριν. Τα εντυπωσιακά απομεινάρια των τειχών μαρτυρούν την ακριβή τοποθεσία του Ζάρακα.
Προχωρώντας κατά μήκος της ακτογραμμής, ο Μικρασιάτης ταξιδιώτης του 2ου αιώνα συναντά τα ερείπια των αρχαίων Κυφάντων. Μέρος των ερειπίων εκείνων σώζονται ακόμη και σήμερα στο πανέμορφο Κυπαρίσσι. Πρόκειται για την περιοχή «Καστράκι» ανάμεσα στους οικισμούς Παραλία και Βρύση, περιοχή που μπορεί ο επισκέπτης να προσεγγίσει πεζοπορώντας από τον οικισμό Βρύση. Πριν τον συγκεκριμένο οικισμό, σε σπηλιές που βρίσκονται στους πρόποδες του βράχου, τοποθετείται και το Ασκληπιείο που επίσης αναφέρει ο Παυσανίας. Εκεί διακρίνονται λαξευτοί στο βράχο λουτήρες και ορθογώνιες κόγχες που πιθανότατα χρησίμευαν για εναπόθεση αντικειμένων ή αναθημάτων.
Από το σημείο αυτό, ο Παυσανίας συνεχίζει βόρεια προς το σημερινό Λεωνίδιο.
Οι αναφορές του σε σημεία της περιοχής του Δήμου Μονεμβασίας μαρτυρούν τη μακραίωνη ιστορία του τόπου και προκαλούν το σύγχρονο περιηγητή να ακολουθήσει τα βήματά του, βιώνοντας μία μοναδική ταξιδιωτική εμπειρία.